René Magritte – Het domein van Arnheim

Wat: René Magritte – Le domaine de Arnheim (1962)
Materiaal: Olieverf op doek
Waar: Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel

Mensen die mij een beetje kennen, weten dat ik een voorliefde heb voor het surrealisme. Belgische kunstenaars droegen meer dan hun steentje bij. Omdat België een surrealistisch land is, wordt wel eens gezegd. Maar ik verkies toch de these van het individuele genie. René Magritte is waarschijnlijk de meest bekende onder hen, en schopte het, samen met zijn vrouw, zelfs tot het onderwerp van een nummer van Paul Simon, René and Georgette Magritte with their dog after the war. Om maar te zeggen dat de culturele relevantie van de in Lessines geboren surrealist de landsgrenzen en de beeldende kunsten overstijgt.

Magritte roept automatisch en spontaan beelden op, zelfs bij mensen die kunst slechts vanop een afstand volgen. Een bolhoed, een appel, vrouwelijk naakt, duiven, straatlantaarns en maneschijn, pijpen (en de pijp die geen pijp is) en zeeën, paraplu’s en doodskisten…  Vaak ook schijnbaar willekeurig op die wijze met elkaar gecombineerd. Een duif die half bestaat uit een blauwe lucht met witte wolken met in de achtergrond  een huis op een rots. Een mens zou voor minder de wenkbrauwen fronsen.

Maar ik frons mijn wenkbrauwen zelden als ik een Magritte zie. Ik kijk vol bewondering hoe een kunstenaar door middel van zijn verbeelding tegelijk zo’n vreemde beelden kan creëren en er toch een ongelofelijke vertrouwdheid in kan stoppen. Hoe logische associaties op een onlogische manier worden getoond. Net als die andere prominente Belgische surrealist, Paul Delvaux, combineert Magritte het alledaagse op een manier dat het uniek wordt. En tegelijkertijd is het zo herkenbaar, qua stijl en symboliek.

Van alle prachtige werken die Magritte heeft nagelaten is Le Domain de Arnheim waarschijnlijk mijn favoriet. Ik herinner mij dat ik als kind al onder de indruk was van het schilderij, dat het mij zelfs wat angstig maakte. En ook nu slaagt het daar nog in, mits voldoende inlevingsvermogen. Het is subliem, zoals een bergtop of bulderende waterval subliem is. Het vervult je met een zeker onbehagen, want hoewel het een rotsformatie is, is het natuurlijk ook een gigantische adelaar.

En dat onbehagen is bij mij nog gegroeid omdat ik, heel treffend gezien het belang van de droomwereld bij de surrealisten, al meermaals dromen heb gehad waarin die rotsformatie, of een soortgelijke terugkeert. Bergen zijn zo al indrukwekkend, maar als ze ook nog eens herkenbare vormen aannemen, dan is het normaal dat je weke benen krijgt, zelfs al is het een droom.

Hoewel ik op een van mijn boekenrekken zo’n dikke compendium heb staan van de verhalen van Edgar Allen Poe heb ik pas nu ontdekt dat The Domain of Arnheim (1847) eigenlijk een kortverhaal is van de grootmeester van de gothic novel.

I mean the fact (which none but the ignorant dispute) that no such combination of scenery exists in nature as the painter of genius may produce. No such paradises are to be found in reality as have glowed on the canvas of Claude. In the most enchanting of natural landscapes there will always be found a defect or an excess—many excesses and defects. While the component parts may defy, individually, the highest skill of the artist, the arrangement of these parts will always be susceptible of improvement.

Vanuit volgende passage is het dus niet verwonderlijk dat Magritte zich liet inspireren door dit “Domein van de Adelaar”. Er zijn in feite drie versies, eentje uit 1938, eentje uit 1949 en eentje uit 1962. In de eerste en de laatste versie heb je naast de gigantische rots in vogelvorm ook nog twee eieren. In 1938 zijn het twee losse, in 1962 liggen ze in een nest. De versie uit 1949 wijkt af, in die zin dat er geen eieren zijn, maar scherven van het raam dat in de eerste twee schilderijen fungeert als kader binnen het kader. Een verwijzing naar het oorspronkelijke verhaal en de manier waarop de verbeelding en het innerlijke een wereld vorm kan geven of naar de echte wereld, dat in de late jaren 40 moest herbouwd worden na een vernietigende oorlog?

Het is toch de laatste versie, die van 1962, die ik hier specifiek uitlicht. Misschien omdat Magritte zijn eigen stijl en beeldtaal had geperfectioneerd, maar waarschijnlijker omdat de begrenzing  is weggevallen. Dit is de stenen vogel in al zijn glorie. Bijgevolg is de sublieme ervaring hier het puurst.

En als ik nog zo vrij mag zijn om een kleine associatie te poneren (wat ik mag, want het is mijn blogpost) dan doet dit en ander werk van Magritte en de surrealisten mij denken aan volgend citaat uit Narcissa van de Britse dichter Edward Young (1683-1765).

From dreams, where thought in fancy’s maze runs mad,
To reason, that heaven-lighted lamp in man,
Once more I wake